Bối cảnh chỉ là phông nền hay là yếu tố truyền tải tác phẩm?
Bối cảnh không đơn thuần là nơi câu chuyện diễn ra, mà là một yếu tố mở ra chiều sâu cho nhân vật, cốt truyện và những thông điệp trong tác phẩm.
Khi nói về bối cảnh (setting), nhiều người thường nghĩ đó chỉ là “phông nền” nơi câu chuyện diễn ra. Tuy nhiên, bối cảnh quan trọng hơn thế. Trong phân tích văn học, việc hiểu bối cảnh giúp ta nắm bắt hành động của nhân vật, sự phát triển của cốt truyện, và ý nghĩa của các chủ đề. Khi nắm vững cách phân tích bối cảnh, ta không chỉ hiểu sâu hơn về tác phẩm mà còn nâng cao khả năng diễn giải của mình - kỹ năng cần thiết để thành công trong môn English Language and Literature của chương trình IB.
Hãy cùng tìm hiểu vai trò của bối cảnh trong văn học qua các khái niệm chính và ví dụ cụ thể để làm rõ vấn đề này.
Bối cảnh là gì?
Bối cảnh là thời gian và không gian nơi câu chuyện diễn ra. Nó không chỉ bao gồm vị trí địa lý và thời đại lịch sử mà còn cả môi trường văn hóa, xã hội và thậm chí tâm lý của tác phẩm.
Ví dụ:
Bối cảnh địa lý (Geographical Setting): Một thành phố nhộn nhịp như New York hoặc vùng quê yên bình ở miền Trung nước Mỹ.
Bối cảnh thời gian (Temporal Setting): Thời Victoria, những năm 1920 sôi động, hoặc một tương lai hậu tận thế.
Bối cảnh văn hóa xã hội (Cultural/Social Setting): Một xã hội với những quy định nghiêm ngặt về giới tính, một cộng đồng bị chiến tranh tàn phá, hoặc một tập thể trong thời tương lai lý tưởng (utopian).
Ngoài ra, bối cảnh còn bao hàm cả tâm trạng (mood) và bầu không khí (atmosphere). Ví dụ, các tiểu thuyết Gothic thường sử dụng bối cảnh rùng rợn (như các lâu đài đổ nát hay những đêm giông bão) để tạo cảm giác hồi hộp và báo trước các sự kiện đen tối.
Tại sao bối cảnh lại quan trọng trong phân tích văn học?
1. Phản ánh và ảnh hưởng đến nhân vật
Bối cảnh có thể đóng vai trò phản chiếu trạng thái nội tâm của nhân vật hoặc tác động đến hành động của họ.
Trong The Great Gatsby của F. Scott Fitzgerald, bối cảnh - East Egg, West Egg, và Valley of Ashes - không chỉ phân chia các tầng lớp xã hội mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến khát vọng và sự thất vọng của các nhân vật:
East Egg: Tượng trưng cho sự giàu có lâu đời và lối sống phù phiếm, được thể hiện qua cuộc sống xa hoa của Tom và Daisy Buchanan.
West Egg: Đại diện cho sự giàu có mới nổi và tham vọng, phù hợp với giấc mơ lớn lao của Gatsby.
Valley of Ashes: Một vùng đất hoang tàn, tượng trưng cho sự suy đồi đạo đức trong xã hội những năm 1920.
2. Thúc đẩy cốt truyện
Bối cảnh thường quyết định điều gì là khả thi hoặc hợp lý trong một câu chuyện.
Trong Lord of the Flies của William Golding, hòn đảo hoang vắng buộc các cậu bé phải đối mặt với bản năng nguyên thủy của mình. Khi bị tách khỏi xã hội văn minh, sự sa đọa và bạo lực trở thành điều không thể tránh khỏi. Bối cảnh trong trường hợp này còn đóng vai trò là nhân tố chính thúc đẩy các sự kiện.
3. Truyền tải chủ đề
Các tác giả thường dùng bối cảnh để làm nổi bật các chủ đề chính của tác phẩm.
Trong The Yellow Wallpaper của Charlotte Perkins Gilman, căn phòng mà nhân vật chính bị nhốt phản ánh sự áp bức của xã hội đối với phụ nữ và các vấn đề về sức khỏe tâm thần. Các song sắt trên cửa sổ và cánh cửa bị khóa trở thành biểu tượng của sự giam cầm, nhấn mạnh chủ đề về sự tù túng.
Tương tự, trong Things Fall Apart của Chinua Achebe, bối cảnh Nigeria trước và sau thời kỳ thực dân đóng vai trò trung tâm trong việc thể hiện các chủ đề về sự va chạm văn hóa và bản sắc. Ngôi làng Igbo với các truyền thống lâu đời đối lập hoàn toàn với các cơ cấu thực dân áp đặt sau này, làm nổi bật sự đứt gãy của cuộc sống bản địa.
4. Tạo cảm xúc và bầu không khí
Bối cảnh cũng đóng vai trò xây dựng cảm xúc và bầu không khí của câu chuyện.
Văn học Gothic là một ví dụ điển hình, như trong Frankenstein của Mary Shelley. Vùng Bắc Cực lạnh giá và hoang vu nơi Victor đối mặt với sinh vật của mình tạo cảm giác cô đơn và nỗi sợ hãi sâu sắc. Ở đây, bối cảnh giúp khơi gợi cảm xúc, làm cho người đọc đắm chìm vào không khí của câu chuyện.
Các lý thuyết trong phân tích bối cảnh
1. Lý thuyết phân tâm học (Psychoanalytic Theory)
Dựa trên những lý thuyết của Sigmund Freud, lý thuyết phân tâm học tìm hiểu mối liên hệ giữa bối cảnh và tâm lý của nhân vật. Bối cảnh có thể phản ánh thế giới nội tâm, những ẩn ức hoặc xung đột tâm lý mà nhân vật phải đối mặt.
Ví dụ:
Trong Wuthering Heights của Emily Brontë, những đồng hoang hoang dã và không gian bão tố của vùng Yorkshire không chỉ là bối cảnh vật lý mà còn phản ánh tính cách dữ dội, phức tạp của Heathcliff và tình yêu mãnh liệt, đầy đau khổ của ông với Catherine. Bối cảnh này đồng thời tạo ra không khí ngột ngạt, bi kịch cho câu chuyện.
Trong The Yellow Wallpaper của Charlotte Perkins Gilman, căn phòng mà nhân vật chính bị nhốt với giấy dán tường kỳ quái không chỉ là không gian vật lý mà còn tượng trưng cho trạng thái tâm lý suy sụp và cảm giác tù túng của cô trong một xã hội nam quyền.
→ Hãy tự hỏi: Bối cảnh này có phản ánh hoặc làm nổi bật tâm lý, cảm xúc, hoặc trạng thái nội tâm của nhân vật không?
2. Lý thuyết Marxist
Từ góc độ Marxist, bối cảnh được xem là sản phẩm của các mối quan hệ kinh tế và quyền lực. Phân tích bối cảnh qua lăng kính này giúp ta khám phá cách môi trường xã hội hoặc kinh tế ảnh hưởng đến nhân vật, cốt truyện, và thông điệp của tác phẩm.
Ví dụ:
Trong Hard Times của Charles Dickens, bối cảnh của một thị trấn công nghiệp lạnh lẽo, ô nhiễm là biểu tượng của những hệ quả tàn khốc mà chủ nghĩa tư bản mang lại. Các nhân vật bị bóc lột, tha hóa bởi những áp lực kinh tế và xã hội mà bối cảnh tạo ra.
Trong The Grapes of Wrath của John Steinbeck, bối cảnh của cuộc Đại Suy Thoái và cuộc di cư của gia đình Joad qua miền Tây nước Mỹ làm nổi bật sự bất công xã hội, sự bất bình đẳng kinh tế, và đấu tranh giai cấp.
→ Hãy xem xét: Bối cảnh này có phản ánh các cấu trúc quyền lực hoặc đấu tranh kinh tế nào không? Nó tác động như thế nào đến các nhân vật và cốt truyện?
3. Chủ nghĩa hậu thực dân (Postcolonialism)
Lý thuyết hậu thực dân tập trung vào những tác động của chủ nghĩa thực dân và mối quan hệ quyền lực giữa các nền văn hóa. Bối cảnh trong các tác phẩm hậu thực dân thường phản ánh xung đột giữa văn hóa bản địa và văn hóa thực dân, cũng như sự mất mát, lưu đày và tìm kiếm bản sắc.
Ví dụ:
Trong Things Fall Apart của Chinua Achebe, bối cảnh làng Igbo trước và sau khi người Anh đến đã nhấn mạnh sự xung đột văn hóa và sự tan vỡ của truyền thống. Ngôi làng, với những phong tục và nghi lễ riêng, đối lập với các giá trị thực dân, làm nổi bật chủ đề va chạm văn hóa.
Trong Wide Sargasso Sea của Jean Rhys, bối cảnh vùng Caribbean không chỉ là nơi câu chuyện diễn ra mà còn đại diện cho những mâu thuẫn về bản sắc, chủng tộc, và di sản thực dân.
→ Hãy phân tích: Bối cảnh này có phản ánh mối quan hệ quyền lực giữa các nền văn hóa? Nó có làm nổi bật sự xung đột hay mất mát văn hóa nào không?
4. Phê bình sinh thái (Ecocriticism)
Phê bình sinh thái tập trung vào cách văn học tương tác với môi trường tự nhiên. Lý thuyết này khai thác bối cảnh như một yếu tố sinh thái, nhấn mạnh mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, cũng như những hệ quả của sự phá hủy môi trường.
Ví dụ:
Trong The Year of the Flood của Margaret Atwood, bối cảnh hậu tận thế phản ánh hậu quả của sự suy thoái môi trường do con người gây ra. Các thành phố bị bỏ hoang và hệ sinh thái bị phá hủy trở thành lời cảnh báo về mối quan hệ bất cẩn giữa con người và thiên nhiên.
Trong Walden của Henry David Thoreau, bối cảnh là vùng hồ Walden yên tĩnh, nơi tác giả sống tách biệt với xã hội. Bối cảnh này không chỉ là nơi miêu tả thiên nhiên mà còn là một phần trong triết lý sống hài hòa với môi trường tự nhiên.
→ Hãy tự hỏi: Mối quan hệ giữa bối cảnh và nhân vật trong câu chuyện là gì? Bối cảnh này có nói lên thông điệp gì về thiên nhiên hoặc môi trường?
5. Lý thuyết hậu hiện đại (Postmodernism)
Trong văn học hậu hiện đại, bối cảnh thường phá vỡ sự kỳ vọng truyền thống. Thay vì đóng vai trò nền tảng, bối cảnh có thể thay đổi liên tục, mơ hồ hoặc phi thực tế, thách thức người đọc suy nghĩ sâu hơn về bản chất của không gian và thời gian.
Ví dụ:
Trong Slaughterhouse-Five của Kurt Vonnegut, bối cảnh không ổn định, thay đổi giữa chiến tranh thế giới thứ hai và một hành tinh xa lạ, phản ánh sự phi lý của chiến tranh và tính chất phân mảnh của ký ức.
Trong House of Leaves của Mark Z. Danielewski, ngôi nhà với các phòng thay đổi kích thước và vị trí trở thành một bối cảnh phi thực, thách thức cả nhân vật và người đọc với sự bất ổn về nhận thức.
→ Hãy tự hỏi: Bối cảnh này có đi ngược lại các quy tắc thông thường? Nó thách thức người đọc hiểu câu chuyện như thế nào?
Mẹo phân tích bối cảnh trong bài thi IB
Mô tả chi tiết: Xác định những yếu tố chính của bối cảnh - địa lý, thời gian, văn hóa, và tâm trạng.
Liên kết với nhân vật và cốt truyện: Hỏi xem bối cảnh ảnh hưởng đến hành động của nhân vật hay diễn biến câu chuyện như thế nào.
Kết nối với chủ đề: Xem xét cách bối cảnh hỗ trợ hoặc làm phức tạp thêm các ý tưởng chính của tác phẩm.
Sử dụng các yếu tố văn học: Chú ý cách hình ảnh, biểu tượng, hoặc ngôn ngữ xây dựng bối cảnh.
Áp dụng các lý thuyết: Sử dụng lý thuyết như phân tâm học hoặc phê bình sinh thái để phân tích sâu hơn.
Ví dụ thực hành
Hãy cùng phân tích Chronicle of a Death Foretold của Gabriel García Márquez. Ngôi làng nhỏ ở Colombia là một bối cảnh không thể bỏ qua. Nó tạo nên một cộng đồng gắn bó, nơi danh dự được đặt lên hàng đầu và tin đồn lan truyền nhanh chóng. Môi trường khép kín này khiến vụ giết hại Santiago Nasar trở thành một bi kịch chung, khi cả làng đều đồng lõa qua sự thờ ơ của mình. Các quy chuẩn xã hội ngột ngạt về danh dự và giới tính ở ngôi làng này đã thúc đẩy cốt truyện và làm nổi bật các chủ đề như định mệnh và trách nhiệm đạo đức.
Lời kết
Bối cảnh không chỉ là “nơi” câu chuyện diễn ra mà là một yếu tố năng động tương tác với nhân vật, chủ đề và người đọc. Khi phân tích bối cảnh, các em không chỉ đơn thuần mô tả mà cần giải thích bối cảnh hoạt động như thế nào.
Bây giờ là lúc em thử sức! Hãy chọn một tác phẩm, phân tích bối cảnh theo các bước trên, và khám phá xem hiểu biết của em đến đâu nhé.
Quý phụ huynh và các em học sinh quan tâm đến môn học này, xin liên hệ cô Xuyến - tốt nghiệp thạc sĩ Văn học Anh tại Anh Quốc - tại đây để được tư vấn, hỗ trợ.